Piše: Srđan Smiljanić, Kanbera

Nakon što su SAD 2001. godine, posle napada na Svetski trgovinski centar u Njujorku, intervenisale protiv ultra konzervativnog talibanskog režima u Avganistanu, zatim i izvršile agresiju protiv režima Sadama Huseina u Iraku, odnosi na Bliskom istoku se tokom gotovo cele jedne decenije nisu mnogo menjali. Zategnutost se uglavnom održavala na relaciji Izrael – palestinska samouprava, dok je pokušaj jevrejske države da interveniše protiv libanskog Hezbolaha 2006. godine propao. A onda, 2011. godine, usledila je serija političkih potresa u regionu. Počelo je sa promenom režima u Tunisu, nastavilo se sa padom dugogodišnjeg predsednika Egipta, Hosnija Mubaraka. Došlo je i do građanskog rata u Libiji, što se završilo intervencijom zapadnih sila protiv snaga Muamera El Gadafija, njegovim padom sa vlasti i konačno, zverskim ubistvom. U Siriji je takođe otpočeo građanski rat, a nakon pokušaja pobunjenika da isceniraju upotrebu hemijskog oružja od strane zvanične vlasti, malo je falilo da i tu dođe do vojne intervencije. Plan Zapada da tako bude, propao je isključivo zbog upornog odbijanja Moskve, kao najvećeg saveznika režima Bašara al-Asada, da pristane na ovakav scenario. Kako bi dokazali da misle ozbiljno, Rusi su čak dovukli značajan deo svoje ratne flote u Istočni Mediteran. Međutim, izbegavanje zapadne intervencije protiv Damaska, ipak nije zaustavilo građanski rat, u koji se u međuvremenu uključila i najveća savremena teroristička organizacija pod nazivom Islamska država Iraka i Sirije (ISIS), koja je u rat uvukla i Irak, u međuvremenu napušten od strane trupa SAD i saveznika. Konačno, plodove arapskog proleća je 2012. osetio Jemen, kada je zbačen dugogodišnji predsednik Ali Abdulah Saleh, na čije mesto je uz blagoslov SAD, na izborima na kojima je postojao samo taj jedan predsednički kandidat, ,,izabran“ dotadašnji potpredsednik Abd Rabu Mansur Hadi.

Kriza koja je počela 2011., nije se ograničila samo na države sa republikanskim uređenjem. Tako, protesti koji i do danas povremeno traju, iste godine su počeli i u jednoj od monarhija Perskijskog zaliva, Bahreinu, dok je recimo monarh Maroka – u panici da i njegov režim ne bude ugrožen – nakon dešavanja u Tunisu, Libiji i Egiptu naprasno doneo dekret da se cene svih prehrambenih proizvoda u zemlji spuste za 30%. Ipak, nakon što je prošao prvi talas arapskih proleća i pošto se svet zatim navikao na postojanje organizacije ISIS, stvari su se nekako stabilizovale. Da će sve ostati po starom, činilo se i sredinom prošlog meseca kada je Benjamin Natanijahu, na nesumnjivu žalost Palestinaca osvojio svoj četvrti premijerski mandat u Izraelu, ali su se nakon toga dogodila dva krupna događaja. Potonji, koji se zbio početkom aprila, jeste uspešno okončanje pregovora između Irana i pet stalnih članica SBUN i Nemačke, povodom iranskog nuklearnog programa. Treba ipak napomenuti da je pomenuti dogovor političke prirode i da tek treba usaglasiti tehničke detalje. Međutim, ono o čemu će biti govora u nastavku ovog teksta, a što se desilo krajem marta, jeste agresija devet arapskih zemalja i Pakistana na Jemen.

STVARANJE ARAPSKOG NATO-a

Ovaj događaj po mnogo čemu ima krupne geopolitičke implikacije i sasvim je verovatno da će u velikoj meri odrediti političku budućnost Bliskog istoka. Agresija na Jemen – koja se i dalje izvodi iz vazduha, predvođena Saudijskom Arabijom i uz učešće Katara, Bahreina, Ujedinjenih Arapskih Emirata, Kuvajta, Maroka, Egipta, Jordana, Sudana i Pakistana – tiče se pre svega odnosa dve najmoćnije zemlje Bliskog istoka. U pitanju su Saudijska Arabija kao centralna sunitska zemlja i Iran kao oslonac šijitskog islama. U tom smislu, agresija na Jemen predstavlja kulminaciju zategnutosti do kojih je došlo avgusta prošle godine, nakon što je vlast predsednika Hadija odbila da ispuni zahteve pripadnika šijitske političke grupacije Houti, za ekonomskim i političkim reformama. Houti su na to reagovali dizanjem na oružje, tako da su već u Septembru zauzeli delove glavnog grada Sanaa i dobar deo severoistoka zemlje. Krajem februara ove godine Houti preuzimaju vlast, dok predesdnik Hadi beži u lučki grad Aden. Konačno, krajem prošlog meseca, Houti kreću i na Aden, istovremeno zauzimajući luku Al Mukha, čime su se opasno približili mogućnosti kontrole moreuza Bab al-Mandeb. Dva dana nakon toga, kreću napadi pomenute koalicije devet arapskih zemalja i Pakistana na Houtije. Svega četiri dana kasnije, na samitu Arapske lige u egipatskom letovalištu Šarm el-Šeik, arapski lideri se dogovaraju o stvaranju ujedinjene arapske vojske, već prozvane „Arapski NATO“. Šta iz svega ovoga proizilazi?

Kako ocenjuje Dr Slobodan Janković iz Instituta za međunarodnu politiku i privredu u Beogradu za agenciju Sputnjik, Jemen je strateški važan jer kontroliše prolaz Bab el-Mandeb, trgovački put iz Indijskog okeana u Crveno more i dalje ka Sredozemlju. Ako bi šijiti kontrolisali taj prolaz, kontrolisali bi i trgovinu naftom. Iran već zauzima istočnu polovinu Persijskog zaliva i može da osujeti trgovinu naftom koja se odvija tankerima. Zato je za SAD i Veliku Britaniju neprihvatljivo da Iran ima posrednu kontrolu nad ova dva važna pravca. Saudijska Arabija i druge arapske monarhije plaše se Irana jer je vojno moćniji, ima više stanovnika i stabilniji režim. S te strane, sama Saudijska Arabija se potencijalno oseća ugorženo, zato što na severu ima Irak, koji je većinski šijitski, kaže Janković.

Pored navedenog, trebalo bi podsetiti da je ekstremna osetljivost zalivskih monarhija na mogućnost preuzimanja vlasti u arapskom svetu od strane šijita, dokazana i tokom protesta u većinski šijitskom Bahreinu 2011. godine, protiv sunitske dinastije Halifa. Tada su protesti ugušeni tek kada je u pomoć monarhiji priteklo 1000 vojnika iz Saudijske Arabije i 500 policajaca iz UAE. Ipak, ne treba pogrešno zaključiti kako su Saudijci organizovali vojnu akciju u Jemenu, samo iz osećaja ugroženosti. Iako je ova zemlja finansijski ubedljivo najmoćnija na Bliskom istoku, njena vojska do sada nikada nije bila upletena u vojne operacije protiv neke druge zemlje. Njenim angažovanjem u Jemenu, Saudijci imaju priliku da prikažu svoju nesumnjivu vojnu moć, na taj način učvrstivši svoje vođstvo među sunitskim zemljama islamskog sveta.

Što se tiče Irana, ova zemlja je u više navrata demantovala optužbe da stoji iza organizacije Houti, ali je u to teško poverovati. Iran je u poslednjih 35 godina odoleo agresiji od strane tada moćnog Sadamovog Iraka, nakon čega je, tokom prethodne i ove decenije, prvenstveno zbog sopstvene vojne moći, uspeo da izbegne rat sa SAD i samim tim rat sa Izraelom, koji neće krenuti na Iran bez američke vojne i političke potpore. Dolaženjem do dogovora povodom iranskog nuklearnog programa, postignuto je da ove godine zemlja konačno bude oslobođena sankcija UN. Na taj način, Iran se nameće kao logičan partner kinesko-ruskoj osovini – možda čak i više od ostale tri članice organizacije BRIKS, čije spoljnopolitičko usmerenje zavisi od demokratski izabrane vlade – u njenim nastojanjima da stvori multipolarni svet u kome ne bi postojala dominacija Zapada. Kao takav, Iran nesumnjivo čezne za intenzivnijom regionalnom ulogom.

ARAPSKA PORUKA RUSIJI

Konačno, potrebno je primetiti da iz dosadašnjeg toka agresije na Jemen, proističe i nekoliko sporednih, ali veoma zanimljivih političkih implikacija. Iako je američko ministarstvo odbrane izjavilo da se u Crvenom moru nalaze dva američka ratna broda koja su spremna da intervenišu ako se ukaže potreba, činjenica da ovoga puta nisu SAD te koje su ušle u sukob, mogla bi da ukaže na slabost Imperije. Ovakav stav je izrazio i američki senator Xon Mekejn, tvrdnjom da je Amerika na opisani način propustila šansu da iskaže svoje vođstvo na prostoru Bliskog istoka. Dalje, avioni arapske koalicije su tokom jedne od prvih noći bombardovanja gotovo pogodili ambasadu Ruske Federacije u Sani, a par dana kasnije, avionu namenjenom za evakuaciju ruskih radnika iz Jemena, zabranjeno je sletanje na aerodrom glavnog grada. Tako je Saudijska Arabija poslala jasnu poruku Moskvi da ne računa na razmirice između Rijada i Vašingtona, nastale povodom saudijske intervencije na tržištu cena nafte i posledičnog propadanja američke industrije uljanih škriljaka. Konačno, treba pomenuti i iskrcavanje kineskih vojnika u Adenu, do koga je došlo nakon što je jedna od strana u sukobu otvorila vatru na kineski ratni brod, koji se tu našao kako bi evakuisao kineske državljane. Nesumnjivo, ovo je još jedan dokaz samopouzdanja kojim u poslednje vreme odišu potezi kako kineskog državnog vrha, tako i kineske vojske.

Posledice agresije na Jemen su i dalje regionalne prirode. Međutim, ukoliko dođe do kopnene intervencije od strane novoformiranog arapskog vojnog saveza, nije nemoguće da se u celu stvar umeša Iran. U tom slučaju, veći deo, ako ne i ceo islamski svet, bio bi uključen u ovaj novi rat, koji bi nesumnjivo destabilizovao ne samo Bliski istok već u najmanju ruku i Južnu Aziju. Nesumnjivo, ako se desi, biće to najveći rat u svetskim okvirima, nakon 1945. Ostaje nada da će mudrost prevagnuti.